*डा सीमा अधिकारी
परिचय
मधुमेह मेलिटस एक दीर्घकालीन चयापचय सम्बन्धी विकार हो, जसमा शरीरमा रगतमा ग्लुकोजको मात्रा अत्यधिक बढ्छ। यसको कारण प्यान्क्रियासबाट पर्याप्त इन्सुलिन उत्पादन नहुनु, शरीरले इन्सुलिनलाई राम्रोसँग उपयोग गर्न नसक्नु, वा दुवै हुन सक्छ। विश्वभर लाखौं मानिसहरू यस समस्याबाट प्रभावित छन्, जसले हृदय रोग, मृगौला फेल, र न्युरोपेथी जस्ता गम्भीर जटिलताहरूको जोखिम बढाउँछ। यो लेखमा मधुमेहका कारणहरू, जोखिम कारकहरू, शरीरमा हुने असरहरू, निदान, जटिलताहरू, र जीवनशैलीमा आवश्यक सुधारका उपायहरूबारे विस्तृत जानकारी दिइएको छ।
1 मधुमेह के हो?
मधुमेह एक यस्तो अवस्था हो जसमा शरीरले रगतमा ग्लुकोजको मात्रा नियन्त्रण गर्न असमर्थ हुन्छ। ग्लुकोज शरीरको मुख्य ऊर्जा स्रोत हो, जसलाई कोषहरूमा पठाउन इन्सुलिन आवश्यक पर्छ। मधुमेह भएका व्यक्तिहरूमा, प्यान्क्रियासले पर्याप्त इन्सुलिन उत्पादन गर्न सक्दैन वा शरीरले इन्सुलिनलाई प्रभावकारी रूपमा प्रयोग गर्न सक्दैन, जसका कारण रगतमा ग्लुकोजको मात्रा अत्यधिक बढ्छ।
मधुमेहका तीन मुख्य प्रकार छन्:
- प्रकार १ : यो एउटा अटोइम्युन अवस्था हो जसमा शरीरको प्रतिरक्षा प्रणालीले प्यान्क्रियासका बीटा कोषहरू नष्ट गर्छ, जसले गर्दा इन्सुलिन उत्पादन हुन छोड्छ। यो प्रायः बाल्यकाल वा किशोरावस्थामा देखा पर्छ।
- प्रकार २ : यो सबैभन्दा सामान्य प्रकार हो, जसमा शरीरले इन्सुलिनलाई राम्ररी उपयोग गर्न सक्दैन। यो प्रायः मोटोपना र निष्क्रिय जीवनशैलीसँग सम्बन्धित हुन्छ।
- गर्भावस्थामा हुने मधुमेह:गर्भावस्थामा हुने हर्मोनल परिवर्तनका कारण देखा पर्ने मधुमेह हो, जसले पछि जीवनमा प्रकार २ मधुमेहको जोखिम बढाउँछ।
मधुमेहका जोखिम कारकहरू
मधुमेहको जोखिम बढाउने विभिन्न कारकहरू छन्:
– वंशाणुगत प्रभाव: परिवारमा मधुमेहको इतिहास भएको व्यक्तिहरूलाई यसको सम्भावना बढी हुन्छ।
– मोटोपना:पेट वरिपरि धेरै बोसो भएका व्यक्तिहरूमा इन्सुलिन प्रतिरोधको सम्भावना बढी हुन्छ।
– निष्क्रिय जीवनशैली: शारीरिक व्यायामको कमीले ग्लुकोज चयापचयलाई प्रभावित गर्छ।
– अस्वस्थकर खानपान: प्रशोधित खाना, चिनीयुक्त पदार्थ, र कार्बोहाइड्रेटयुक्त खानाको अधिक सेवन मधुमेहको जोखिम बढाउँछ।
– उमेर: उमेर बढ्दै जाँदा, विशेष गरी ४५ वर्षपछि, मधुमेहको सम्भावना बढ्छ।
– जातीय समूह: केही जातीय समूहहरू जस्तै अफ्रिकी अमेरिकी, हिस्पानिक, र दक्षिण एसियालीहरूमा मधुमेहको दर बढी पाइन्छ।
– गर्भावस्थामा मधुमेहको इतिहास:पहिले गर्भावस्थामा मधुमेह भइसकेका महिलाहरूलाई भविष्यमा प्रकार २ मधुमेह हुने सम्भावना बढी हुन्छ।
– पॉलीसिस्टिक ओवरी सिन्ड्रोम (PCOS): यो इन्सुलिन प्रतिरोधसँग सम्बन्धित भएकाले मधुमेहको जोखिम बढाउँछ।
– रक्तचाप र उच्च कोलेस्ट्रोल: यी अवस्थाहरू चयापचय असन्तुलनसँग सम्बन्धित भएकाले मधुमेहको सम्भावना बढाउँछन्।
मधुमेहको शरीरमा पर्ने असर (पैथोफिजियोलोजी)
प्रकार १ मधुमेहमा, प्रतिरक्षा प्रणालीले प्यान्क्रियासका इन्सुलिन उत्पादन गर्ने बीटा कोषहरू नष्ट गर्छ। फलस्वरूप, शरीरले इन्सुलिन उत्पादन गर्न सक्दैन र रक्तमा ग्लुकोजको मात्रा अनियन्त्रित रूपमा बढ्छ।
प्रकार २ मधुमेहमा, शरीरका कोषहरूले इन्सुलिनलाई सही रूपमा प्रतिक्रिया दिन छोड्छन्। यसलाई इन्सुलिन प्रतिरोध भनिन्छ। सुरुमा, प्यान्क्रियासले थप इन्सुलिन उत्पादन गरेर सन्तुलन मिलाउने प्रयास गर्छ, तर समयसँगै बीटा कोषहरू थाक्छन् र इन्सुलिन उत्पादन कम हुन्छ, जसले रक्तमा ग्लुकोजको मात्रा बढाउँछ।
गर्भावस्थामा मधुमेह हर्मोनल परिवर्तनका कारण उत्पन्न हुन्छ। यदि प्यान्क्रियासले आवश्यक मात्रामा इन्सुलिन उत्पादन गर्न सकेन भने, रक्तमा ग्लुकोजको मात्रा बढ्न सक्छ।
मधुमेहको शंका कहिले गर्ने?
यदि निम्नलिखित लक्षणहरू देखिएमा मधुमेहको शंका गर्नुपर्छ:
– अत्यधिक तिर्खा लाग्नु र बारम्बार पिसाब लाग्नु
– अकस्मात तौल घट्नु
– थकान महसुस हुनु
– धमिलो दृष्टि हुनु
– चोटहरू ढिलो निको हुनु
– बारम्बार संक्रमणहरू हुनु
– हातखुट्टामा झनझनाहट वा संवेदनशीलता कमी हुनु
मधुमेहको परीक्षणहरू
मधुमेहको निदान गर्न विभिन्न परीक्षणहरू गरिन्छ:
– उपवास रक्त ग्लुकोज परीक्षण: यदि उपवास रक्त ग्लुकोजको मात्रा १२६ mg/dL वा सोभन्दा बढी छ भने मधुमेह पुष्टि हुन्छ।
– हेमोग्लोबिन A1c परीक्षण: यदि परिणाम ६.५% वा सोभन्दा बढी आयो भने मधुमेह रहेको पुष्टि हुन्छ।
– ओरल ग्लुकोज टोलरेन्स टेस्ट (OGTT): यदि २ घण्टा पछि रक्त ग्लुकोज २०० mg/dL वा सोभन्दा बढी छ भने मधुमेह पुष्टि हुन्छ।
– र्यान्डम रक्त ग्लुकोज परीक्षण: यदि कुनै पनि समयमा रक्त ग्लुकोज २०० mg/dL वा सोभन्दा बढी छ र मधुमेहका लक्षणहरू छन् भने मधुमेह पुष्टि हुन्छ।
मधुमेहका जटिलताहरू
तत्कालीन जटिलताहरू:
- डायबेटिक केटोएसिडोसिस (DKA): शरीरमा इन्सुलिनको गम्भीर कमी हुँदा हुन्छ।
- हाइपरओस्मोलर हाइपरग्लाइसेमिक अवस्था (HHS): अत्यधिक उच्च रक्त शर्कराको कारण शरीरमा गम्भीर निर्जलीकरण हुन्छ।
दीर्घकालीन जटिलताहरू:
– हृदय रोग, मृगौला फेल, नेत्र समस्याहरू, स्नायु क्षति, खुट्टामा घाउ र संक्रमणहरू।
मधुमेह नियन्त्रणका उपायहरू
- सन्तुलित आहार: फाइबरयुक्त खाना, प्रोटीन, स्वस्थ बोसो, र जटिल कार्बोहाइड्रेटहरू खानुपर्छ।
- नियमित व्यायाम: हप्तामा कम्तीमा १५० मिनेट मध्यम कसरत गर्नुहोस्।
- तौल व्यवस्थापन: ५-१०% तौल घटाउँदा मधुमेह नियन्त्रणमा मद्दत गर्छ।
- रक्त शर्करा निगरानी: नियमित रूपमा रक्त ग्लुकोजको स्तर जाँच गर्नुहोस्।
- चिकित्सकीय परामर्श: नियमित स्वास्थ्य परीक्षण गर्नुहोस्।
निष्कर्ष
मधुमेह एक गम्भीर रोग हो तर उचित व्यवस्थापनका साथ स्वस्थ जीवन जिउन सकिन्छ।
*डा सीमा अधिकारी
हाल: अमेरिकामा कार्यरत
प्रतिक्रिया दिनुहोस्